Çimento nedir?
 Su ile tepkimesinde sertleşerek etrafındaki maddeleri birbirine yapıştırma özelliğine sahip malzemelere "Hidrolik Bağlayıcı" adı verilmektedir. Çimento; hava ile suda sertleşen ve sertleştikten sonrada suda çözünmeyen hidrolik bağlayıcı bir maddedir.
 
Çimento uluslararası standart sanayi tasnifinde (ISIC) 309 ana grup ve 3692 kod numarası ile sanayide kullanılan esas kimyasal maddeler grubunda yeralmaktadır
 
Çimento sektörü; başlıca Silisyum (Si), Alüminyum (Al), Kalsiyum (Ca) ve Demiroksitleri (Fe2O3) içeren hammaddelerin, teknolojik yöntemlerle sinterleşme derecesine kadar pişirilmesi ile elde edilen yarı mamul madde klinkerin tek veya daha fazla katkı maddesi ile ögütülmesi yoluyla üretilen hidrolik bağlayıcıları içeren bir sektördür.
 
 
ÇİMENTO ÜRETİMİNDE KULLANILAN HAMMADDELER
 
Jeolojik araştırmaların konusunu oluşturan ve çimento üretiminde kullanılan ana hammaddeler kireçtaşı, kil ve marndır. Bunlar jeolojide sedimenter kayaçlar olarak bilinirler ve herhangi bir jeolojik yaşta olabilirler. Kireçtaşları yaygın olarak sedimanter kayaç şeklinde oluşur ve büyük formasyonlar oluştururlar. Avrupa da Devoniyen yaşlı kireçtaşları, Jura ve Triyas yaşlı kireçtaşları ile Kretase yaşlı kireçtaşları önem kazanmıştır. Kretase yaşlı kireçtaşları fosil içerikli olabilir ve metamorfizma etkisinde kalabilirler (mermer ve silisli kireçtaşları gibi). Bazıları da hem fosilli ve hem de kil-kalker karışımı şeklinde olabilir. Bunlar da kireçtaşı-kil oranına göre kireçli marn, killi marn yada marn adını alırlar. Bu kireçtaşları içerdikleri CaO, SiO2, Al2O3 ve Fe2O3 miktarlarıyla doğal çimento olarak yorumlanabilmektedir.
 
Daha genç olan kireçtaşları mercan içerikli olabilir ve bunlar pekişmemiş kayaçlarla, pekişmiş kayaçlar arasındaki bir pozisyonda değerlendirilebilirler. Çimento klinkeri üretiminde kullanılabilen shell depozitleri bu gruba girmektedir.
 
Çimento üretimi için kullanılan kil mineralleri genellikle yumuşak ve gevşek yapılı materyallerdir. Bu materyaller tane boylarına göre sınıflandırılmaktadır (kil, silt, kum gibi). Kayaç tipindeki killi materyaller kili şist, şeyl ve kristalin şistler şeklinde oluşabilirler. Granit, gnays bazalt ve bazaltik tüflerle puzzolanlar kil minerallerinin oluşumunda etkili olabilirler.
 
Klinker üretimi için gerekli katkı maddeleri ise ham karışımın kimyasal bileşimini düzeltici yönde etkiye sahip, Fe, SiO2 ya da Al2O3 içerikli materyallerdir. Bunlara örnek olarak fırınlanmış pirit, düşük yüzdeli demir cevheri, laterit, kuvarslı kum ya da metamorfik kayaçların bozunmasıyla oluşan kuvarslı materyaller ve boksitler verilebilir.
 
Çimento üretiminde kullanılacak olan hammaddelerin uygunluk dereceleri onların kimyasal bileşimleriyle orantılıdır. Kireçtaşı bileşeni için kireç standardı bir kriter olarak kullanılmaktadır. Bu değer SiO2, Al2O3,,Fe2O3 gibi bileşenler hakkında bilgi vermekle birlikte CaO içeriği konusunda da aydınlatıcıdır.
 
Kil minerali olarak kullanılacak kayaçlarda silikat ve alümina oranı dikkate alınarak değerlendirilmektedir. Ham karışımda bulunan MgO, kloritler, sülfatlar ve alkalinlerin oranı da çimento üretimi için önemli birer etkiye sahiptir.
 
Çimento üretiminde kullanılan hammaddeler, yardımcı maddeler ve puzzolanik maddeler aşağıda genel olarak açıklanmıştır.
 Marbleport : Türkiye'nin Doğal Yapı Taşları Maden ve Mermer Portalı
1. Ana Hammaddeler
 
1.1. Kireçtaşı
 
Kimyasal bileşiminde en az % 90 CaCO3 (kalsiyum karbonat) içeren kayaçlara kalker yada kireçtaşı adı verilmektedir. Ayrıca mineralojik bileşiminde en az % 90 kalsit minerali bulunan kayaçlara da kalker adı verilmektedir.
 
Kalker saf halde kalsit ve çok az miktarda aragonit kristallerinden oluşur. Kalsit ve aragonit kalsiyum karbonatın iki ayrı kristal şekli olup, teorik olarak % 56 CaO ve % 44 CO2 içerir. Ancak doğada hiçbir zaman saf olarak bulunmaz. İkincil derecede değişik madde ve bileşiklerin içinde yeralması nedeniyle orjinal halde sarı, kahverengi ve siyah renklerde de görülebilmektedir.
 
Kalkerin sertlik derecesi 3, özgül ağırlığı 2.5-2.7 gr/cm3 arasındadır.
 
Yeraltısularında travertenler şeklinde, deniz yada tatlı sularda ise kimyasal organik veya mekanik çökelme sonucu kalker yatakları oluşur. Oluşum süreçlerinden de anlaşılacağı üzere kalker üç ana grup altında toplanabilmektedir.
Yaygın olarak oluşan kireçtaşlarının çoğu organik, kırıntılı ve kimyasal materyaller içermektedir.
 
Kalsit (hegzagonal ve CaCO3) ve aragonit (ortorombik CaCO3) kristallerinin her ikisi de modern kireçtaşı oluşumlarında yeralabilmektedir. Fakat Arogonit kristallerinin kalsit kristaline daha kolay dönüşebilmesi nedeniyle eski kireçtaşı oluşumlarında aragonit kristali bulmak çok güçtür.
 
1.1.1. Organik Kireçtaşları
 
Pek çok bitki ve hayvanın içerdikleri CaCO3; organizmalar öldükten sonra kireçtaşını oluşturmak üzere çökebilmektedir. Bu organik kireçtaşlarının en önemlileri ;
 
Resifal kireçtaşları                                              Biyohermal Kireçtaşları
.                                                                                                                                      .
(Kabuk) Konkoidal Kireçtaşları
Mercan Kireçtaşları                                                     Biostromal Kireçtaşları
Algli Kireçtaşları
Krinoidal Kireçtaşları
 
.                                                                                                                                        .
  
Foraminifer Kireçtaşları                              Bazısı biyostromal, bazısı pelajik  Kireçtaşları
 
Pelajik kireçtaşları ile az çok eşanlamlı olan tebeşir şist, Kretase'nin beyaz renkli ve ince taneli kireçtaşlarını temsil etmektedir. Tebeşire diğer jeolojik yaşlarda da (Tersiyer) rastlanabilmektedir.
 
1.1.2. Kimyasal Kireçtaşları
 
Kimyasal kireçtaşlarının üç ana tipi vardır.
 
- Bir evaporit ardalanmasına bağlı kireçtaşları (genelde Dolomitler)
- Oolitik ve pisolitik kireçtaşları
- Kalk tüfler
 
1.1.3. Klastik Kireçtaşları
 
Mekanik olarak çökelen karbonat kayaçları daha önce oluşan kireçtaşları yada organik kireçtaşlarının parçalarının oluşturduğu depolanmalardır. Bazı araştırıcılar oolitik kireçtaşlarını da bu gruba almaktadırlar. Bunların sınıflandırılması sedimenter kayaçlar için kullanılan tane boyu ölçeğine bağlıdır.
 
- Kalsirudit 2 mm ve yukarısı
- Kalkarenit 1/16 mm - 2 mm
- Kalsilutit 1/16 mm den küçük
 
Çimento üretiminde kullanılan kalker yataklarının kimyasal özelliklerinin yanısıra fabrikaya yakınlığı, sökülebilirliği, kırılabilirliği, öğütülebilirliği ve pişebilir niteliklerde olması, düşük nem içermeleri ve homojen olmaları üretim maliyetini etkileyen önemli faktörlerdir. Bu nedenle bu faktörlerin saptanması üretim açısından çok önemlidir.
 
1.2. Kil
 
Kil teriminin geniş bir anlamı vardır. Hem bir kayaç terimi olarak, hem de tane boyu terimi olarak kullanılmaktadır. Kayaç olarak bozunma ürünleri yada hidrotermal olaylarla oluşmuş çökeller için kullanılan bir terimdir. Killerin kimyasal analizleri; silisyum, alüminyum ve sudan oluştuklarını göstermektedir. Demir, alkaliler ve alkali topraklarda değişik miktarlarda yeralmaktadır.
 
Kil terimi; kayaç olarak doğal, topraklı, ince taneli ve su ile karıştıklarında plastik özellikleri gelişen materyalleri içine almaktadır.
 
Kayaç oluşturan kil mineralleri değişik oranlarda bir kayaç içerisinde bulunabilirler. Ve bunlar killi kayaçların temel bileşenleridirler. Genellikle kristalin formda ve küçük partiküller halinde oluşmaktadırlar. Yukarıda da sözü edildiği gibi sulu alüminyum silikatlardır. Mineralojik bileşiminde % 90'a kadar kil minerali bulunduran kayaçlara kil denilmektedir.
 
Killerin özellikleri en azından 5 temel faktör tarafından kontrol edilmektedir. Bunlar; kil minerallerinin ve kil minerali olmayan bileşenlerin bileşimi, organik materyaller, eriyebilir tuzlar ve değişebilen iyonlar ile yapı-doku'dur. Bunlar içerisinde en önemlisi, kil minerallerinin bileşimidir. Bir kil mineralinin ekonomik olarak kullanımı kil mineral bileşimi ile ortaya çıkarılmaktadır. Örneğin; seramik endüstrisinde yüksek sıcaklıklara dayanıklı olan bileşimler, petrol endüstrisinde sondaj çamurlarının hazırlanması için bentonit tipi bileşimliler istenmektedir.
 
Kil minerallerinin kesin bir sınıflandırılması yapılmamakla beraber aşağıda yapılan sınıflama, uygulamalarda geçerli olan bir sınıflamadır.
 
I- Amorf
     Allofan grubu
II- Kristalin
     A- İki tabakalı
     A.1- Kaolinit grubu (Kaolinit, nakrit, dikit)
     A.2- Halloysit grubu
    
     B- Üç Tabakalı
     B.1.a- Montmorillonit grubu
               Montmorillonit, sausonit ve vermikülit
     B.1.b- Nontronit, saponit, hektorit
     B.2- İllit grubu
    C- Düzenli karışık tabakalı
          Klorit grubu
 
     D- Zincir yapılı
          Atapuljit
          Sepiyolit
          Paligorskit
 
Kil minerallerinin çoğu laboratuvar koşullarında sentez edilmiştir. Bu deneylerden, minerallerin oluşum ortamları ve çevresel koşullarla ilgili pek çok sonuç ortaya çıkarılmıştır. Düşük sıcaklıklarda asidik ortamlarda kaolinit, alkali ortamda montmorillonit oluşabilmektedir.
 
Pek çok kil minerali hidrotermal kökenlidir. Bazı hidrotermal kökenli yataklar monomineralli olmasına karşın çoğu kil minerallerinin karışımından oluşmaktadır. Farklı tipteki kayaçların bozunmasıda kil minerallerinin oluşumunda etkilidir. Kil minerallerinin oluşum şekilleri bir kaç tane faktör etkisindedir. Bunlar ana kayaç tipi, iklim, topografya, bitki örtüsü ve zamandır. Çimento sektöründe hammadde olarak kullanılan killer ise alterasyon ürünü metal oksitlerin taşınıp depolanma havzasında yığışmasından veya yerinde alterasyon örtüsü halinde Neojen, Pliyo-Kuvaterner yaşlı alüvyonlarda, Neojen havzalarının üst düzeylerindeki karasal koşullarda oluşmuş çoğu killi ve kireçli topraklardır. Kaolin ayrı bir çalışma komisyonu tarafından incelenmekte olup, çimento sektöründe düşük demiroksit içeren türleri kullanılmaktadır.
 
1.3. Marn
 
Kalker ve kilin doğada % 50-70 oranında kalker ve % 30-50 oranında kil karışımından oluşmuş kayaca marn denilmektedir. Oluşum bakımından tamamı ile sedimenter olup, diyajenez geçirmiş genellikle düzenli tabakalı olarak bulunur. Marn oluşumu için, daha çok tektonik ve orojenik hareketlerin durulduğu, sakin ortamlar daha uygundur. Çimento klinkeri ortalama % 70 kalker ve % 30 kil içeren hammadde karışımının öğütüldükten sonra yüksek sıcaklıklarda pişirilmesi ile elde edilmektedir. Marn doğal olarak bu bileşimi taşıdığından veya bu bileşime çok yakın özellikte bulunduğundan ideal çimento hammaddesidir. Ayrıca kalkere göre daha yumuşak olması nedeniyle kolay üretilebilmekte, kırma-öğütme sırasında enerji tüketimi düşük olmaktadır.
 
Çimento Hammaddelerinin Sınıflandırılması
 
Çimento Sanayinde kullanılan ve KUHL tarafından CaCO3 oranına göre yapılan sınıflandırma aşağıda verilmektedir.
% CaCO3 Oranı                                               Hammadde Adı
99-100                                                             Mermer
90-98                                                               Kalker
75-90                                                               Kalkerli Marn
40-75                                                               Marn
10-40                                                               Killi Marn
  2-10                                                               Marnlı Kil
  0-2                                                                Kil
 
Çimento Sanayinde Kullanılan Katkı Maddeleri
 
1. Puzzolanik Maddeler
 
Kendi başlarına hidrolik bağlayıcı olmayan ancak ince olarak öğütüldüklerinde nemli ortamda ve normal sıcaklıkta kalsiyum hidroksitle tepkimeye girerek bağlayıcı özellikte bileşikler oluşturan doğal veya yapay maddelerdir. Çoğu puzzolanik maddeler volkanik kökenli olup, en çok bilineni tüflerdir. Puzzolan terimi, Napoli Körfezindeki Vezüv Dağı yakınındaki Pozzuoli'den kaynaklanmaktadır.
 
Almanya'da Rhenish trası ve Bavarian trası olarak bilinen benzer türdeki materyal çimento üretiminde katkı maddesi olarak kullanılmaktadır. Fırınlanmış yağlı arduvaz, daha az olarak kullanılan diğer bir puzzolanik materyaldir. Diğer ülkelerde volkanik kayaçlar yanında, değişik silisli sedimenter yataklar, özellikle kizelgur içeren oluşumlar bu materyaller kapsamındadır. Puzzolanik maddelerin özelliği yüksek miktarda SiO2 ve Al2O3 içermeleridir. Bu nedenle Ca(OH2) ile tepkimeleri kolaydır. Bu yüzden bağlayıcı özellik gösterirler. Ülkemizde çimento sanayinde doğal puzzolanik katkı maddesi olarak, tras ve bazik nitelikli volkanik işlevlerin bir ürünü olarak oluşan doğal cüruflar yaygın olarak kullanılmaktadır. Ayrıca yapay olarak elde edilen yüksek fırın cürufu ve uçucu küller de katkı maddesi olarak kullanılmaktadır. Çimento maliyetlerinin düşürülmesi açısından katkı maddelerinin yüksek oranda katılabilir kalitede olmaları önemlidir. Puzzolanik aktivite değerleri ile çözünmüş kalıntı oranları, katılabilirlik oranını belirleyen faktörler olup, katılım oranı genelde % 10-30 arasında değişmektedir.
 
2. Uçucu Küller
 
Uçucu küller ya da pulverize yakıt külleri, özellikle elektrik üretim tesislerinin pulverize kömür ile işleyen fırınlarının toz tutma ünitelerinden sağlanan materyallerdir. Küresel biçimde olup, SiO2, Al2O3 ve Fe2O3 içerirler. Puzzolanik maddeler gibi Ca(OH)2 ile tepkimelerinde hidrolik bağlayıcı nitelik kazanırlar. Diğer taraftan yanmış karbon kalıntılarını da içermesi olasıdır. Bu da çimentonun düşük direncine ve betonun dayanıklılığına olumsuz yönde etki yapar. Uçucu küllerin spesifik yüzeyi ne kadar büyükse reaktivitesi de o kadar yüksektir.
 
Pek çok uçucu kül için bu değer 1000-4000 cm2/g arasında  değişmektedir. Kül partiküllerinin tane boyu ise 0.5-200 mikron arasındadır. İri taneli uçucu küllerden istenen çimentoyu üretmek için jips ve portland çimentosu klinkeri ile öğütme yoluyla inceltilmesi olasıdır. Külün kalitesine ve özelliklerine bağlı olarak çimentonun yapısında bir katkı maddesi olarak % 30 oranında uçucu kül bulunabilmektedir.
 
3. Sülfatlar
 
Jips yada jips-anhidrit karışımını içeren değişik oranlardaki sülfat mineralleri son öğütme prosesinde portland çimentosu klinkerine katılabilmektedir. Sülfat üyelerinin eklenmesiyle çimentonun donma süresinin kontrolü daha kolay sağlanabilmektedir. Bu gibi materyaller çimentonun öğütülmesi sırasında % 3-5 oranında katılabilmektedir.
 
Jips ve anhidrit evaporit mineralleri olup, jipsin kimyasal formülü CaSO4.2H2O anhidritin ise CaSO4'tür.
 
Çimento Hammaddeleri Rezervleri
 
Çimento hammaddeleri özellikle kalker sahaları ülkemizde yaygın olarak bulunmaktadır. Genelde rezerv yönünden herhangi bir sorun bulunmamaktadır. Ancak hammadde kullanım miktarlarının çok yüksek olması, nakliye maliyetlerinin düşük olmasını gerektirdiğinden ana hammadde sahalarının fabrikaya yakın olması (ençok 5 km) büyük önem taşımaktadır. Ayrıca hammaddelerin kaliteli, kolay kırılabilir, öğütülebilir ve pişebilir özellikte olması, düşük nem içermesi, sahaların ocak işletmeciliğine uygun olması, dekapaj gerektirmemesi, tarım-orman alanları içinde olmaması hammadde maliyetlerinin düşük olmasını sağladığından hammadde etütlerinde esas alınması gereken kriterler olmaktadır

Türkiye'de bulunan kireçtaşı rezervleri konusunda MTA tarafından yapılmış olan liste tablo da verilmiştir.

Kireçtaşı yatakları

 

Yer	Rezerv	Kalite
Adana Adana-Karaisalı Ağrı Ankara     Bolu-Gerede Bursa-Gemlik Diyarbakır-Hani Elazığ-Cipköy Gaziantep İçel-Kışlaköy İçel-Silifke Isparta Kastamonu-Küre-İnebolu Konya-Ilgın-Sarılar Konya-Bozkır-Kızılçayır Konya-Beyşehir-Yeşildağ Malatya-Hekimhan Sivas Sivas-Koyulhisar Sivas-Tecerköyü Sivas-Yıldızeli Tokat-Niksar Trabzon Yozgat-Şefaatli	117.000.000 13-14 Milyon Ton 100-150 Milyon Ton 11.337.500 % 20 5.000.000 38.092.902 % 20 30-40 Milyon Ton 156.000.000 40.000.000 80.000.000 m3 8-10 Milyon Ton 30.000.000 550.000.000 26.000.000 Rezerv bol 410.000.000 150.000.000 150.000.000 125.000.000 400.000.000 37.500.000 1.500.000 3.5-4 Milyon Ton Bol 168.000.000 25.000.000	Olumlu İyi - - - - Olumlu İyi Olumlu - Olumlu İyi - Olumlu İyi İyi İyi İyi Olumlu Olumlu İyi Olumlu Olumlu - - İyi

Çimento hammadde rezervleri

Yer	Rezerv x 106 Ton	Hammadde Türü ve Kalite
Adana-Yumurtalık Adıyaman-Börgenek Adıyaman-Beşeri Mah. Adıyaman-Külküm ve Ağdiken     Amasya-Hamamözü Ankara-Hasanoğlu             -Lalahan             -Hacılar             -Kazan   Antalya-Serik   Aydın Artvin-Andavuç Hopa-Çifteköprü-Hendek Bingöl-Ilıcalar-Uzundere          -Ilıcalar-AlYenibaşlar          -Y.Alikırat Bitlis-Adilcevaz-Ahlat-Bahadere       Bolu Civarı Bursa-Gemlik   Bursa-Kestel Bursa-Mudanya Çanakkale-Gökçeada- Beyazdağ	210         92.5           18           5       100         23.625         25         10         30           2         15           5-8       173       198         90         80           2.5         18       100           7.5         17       100       120       720         30         30       280 m3         60         10           2.5 Milyar Ton Milyonlarca Ton         90-100	Kil          Kalker (iyi)            Marn          Marn          Kil          Tras          Kalker (İyi)          Marn          Kalker (İyi)          Marn          Kalker (İyi)          Marn          Marn (İyi)          Kalker (İyi)          Çim.Ham.          Çim.Ham.          Kalker(Kötü)          Kalker (İyi)          Kalker          Kalker          Kalker          Kalker          Kalker          Kalker+Kil          Kil          Marn          Kalker          Kalker          Marn          Kalker          Kalker          Kalker+Marn          Kalker

Çanakkale-Gökçeada Çankırı-Korgun Çankırı Çorum-Mecitözü Denizli Diyarbakır-Ergani-Hoşan                -Ergani-Ahurlar Edirne-Lalapaşa   Erzurum-Aşkale-Kağdariç Erzurum-Tekman-Mescitli Eskişehir Giresun-Dereli-Yumurca Gümüşhane-Kale-Tahis     Lorikas-Y.Kov-Bahçevik- Sığırtayağı   Bahçecik-Tekkeköy Hatay-İskenderun-Samandağ     Hatay-İskenderun-Gölbaşı İçel-Silifke-Taşucu-Karadağ İçel-Domursarnıcı Tepe Ufuktepe   İçel-Sivribelen Tepe İstanbul Dolayı İzmir Dolayı   K.Maraş-Afşin-Elbistan

Yüzmilyonlarca Ton Milyonlarca Ton           1.298           5.250         13       463         59         20.7         18         12         30 Yeterli         30-40         47           9.2         64         24.5       125.3        75          4.000       480           1.200       900       200          6         33.6         52         25.5       117.2         14.3          3.8 Yeterli Miktarda

Marn          Çim.Ham. (Kötü)            Tras          Çim.Ham. (İyi)          Kalker          Kil          KÇT          Kil          KÇT (İyi)          KÇT (İyi)          Çim.Ham.          Çim.Ham.          KÇT          Kil          Kil            Kil          KÇT          Çim.Ham.          KÇT          Kil          Marn          Marn          KÇT          KÇT          Marn          Marn          Marn          Çim.Ham.          Kalker (KÇT)          Kil          KÇT

Kastamonu-İnebolu-Çaydüzü                              -Abana                              -Araç     Kayseri-Bünyan     Kırşehir-Ömerhacılı-             -Yazıpınartepe             -Meşeköy             -Çadır-Hacıyusuf Kırşehir Bölgesi Kocaeli-Diliskelesi     Kütahya-Emet   Kütahya-Göbel güneyi             -Demirbilek-Tunçbilek             Beye ve Önerli Köyleri Malatya-Darende   Manisa-Akhisar   Manisa-Alaşehir-Yeşilyurt-                         -Konaklar                         -Toptepe Manisa-Soma güneyi   Manisa-Kısrakdere Mardin-Kızıltepe-Kocalar K.           -Nusaybin-Durabaşı K.           -Yeşilli Köy

100         50       114         40         42       100       100           1.5   Yeterli Zengin Zengin Milyonlarca Ton          2       135         11.5         60 m3         70 m3         25,30   Yüzlercemilyon Ton       630       350-400        10          4-5          30        50       140        18       140        30        30        20        20

KÇT          Marn          KÇT          Kil          Kil+Marn         KÇT          Killi KÇT          Alçıtaşı                   Killi KÇT          Kill KÇT          Killi KÇT          KÇT          Kil          Killi KÇT+Marn          Kalker          Kalker          Killi Marn          Kalker            Kil+Marn          KÇT          Marn          Kalker          Kil            Traverten          Killi Marn          KÇT          Marn          Marn          KÇT          KÇT          Kalker          Marn

Muğla-Milas ve Yatağan-Sekköy            Akyol sahası Muş-Arincik K.-Karyemez Tepe         Akşan Köyü-Giresun tepe         Tasbağa Tepe   Kayemez   Muş-Artet yamaçları Nevşehir-Ürgüp                Çökek ve Ulaşlı K. Samsun-Ladik-Akpınar M.                Körüklüdere M.                Hasanağacı M.              Vezirköprü-Korkucak Siirt-Kurtalan   Tokat dolayı           Niksar Trabzon-Yomra             -Rusyolu Erzurum-Trabzon Yolu Ş.Urfa-B.Kargılı-Kızımtepe             Kılavuz T-Kırmızı T. Yozgat-Şefaatli   Yozgat-Sarayköy Zonguldak-Ereğli                -Bartın                -Boğazköy-Gürpınar                -Aladağ-Gözlüce                -Karlıca	Zengin             1.6           1.8       217       200       220       350          1.400           7         29         52       780           8.4         39         36.8         54         54         11.4         50 Milyonlarca Ton         37-39         15-27 Milyon Ton         36.3         72.2         11.2          9.5                 10 Zengin         20   *         10   *          8   *          4.6 *	Çim.Ham.            KÇT          KÇT          Killi Marn          Kil          Çakıllı Marn          Çakıllı Marn          Marn          Kil          Marn          KÇT          KÇT          Kil          Kil          Tras          Alçıtaşı          KÇT          Kil-KÇT          Marnlı KÇT          Kalker+Marn          Kil          Çim.Ham.          Çim.Ham.          Çim.Ham.          Çim.Ham.          KÇT          Kalkerli Marn          Marn+Kil+KÇT          Marn          Kil          Kalker          Marn+KÇT          Kalker+Marn          Kil

Karma ve Özel Sektör Çimento Fabrikalarının Hammadde Kullanım Miktarları
 
Karma ve özel sektör çimento fabrikalarının hammadde ve yardımcı madde kullanım miktarlarını öğrenilememiştir. Bu sektörlerdeki kullanım miktarları hesaplamaları 1992 yılı sonu optimum klinker üretim miktarları baz alınarak yaklaşık olarak bulunmuştur. 1992 yılı sonu itibariyle karma ve özel sektör optimum klinker üretim kapasitesi 23.110.000 ton
 
(Tablo 10)'dur. Hammadde faktörü 1.6 olarak baz alındığında;
Hammadde Miktarı                   = 1.6   x 23.110.000 = 36.976.000 ton/yıl
Kalker Oranı (% 69)                   = 0.69 x 36.976.000 = 25.513.440 ton/yıl
Kil Oranı (% 30)            = 0.30 x 36.976.000 = 11.092.800 ton/yıl
Demir Cevheri (% 1)                  = 0.01 x 23.110.000 =       231.100 ton/yıl
Alçıtaşı (% 3)                            = 0.03 x 23.110.000 =       639.300 ton/yıl
Puzzolanik Maddeler (% 20)      = 0.29 x 23.110.000 =    4.622.200 ton/yıl
olarak bulunmaktadır

Çimento ürünlerinin sınıflamaları
 
1.1. Portland Çimentosu ve Katkılı Portland Çimentosu (TS 19)
 
Portland çimento klinkerinin alçıtaşı ile % 10'a kadar herhangi bir doğal yada yapay puzolanik madde ile birlikte öğütülmesi sonucu elde edilen bir hidrolik bağlayıcıdır.
 
1.2. Yüksek Fırın Cüruf Çimentoları (TS 20)
 
Ani soğutma ile granüle haline getirilmiş bazik yüksek fırın cürufuyla portland çimento klinkeri ve alçıtaşının belirli oranlarda karıştırılarak öğütülmesi sonucu elde edilen hidrolik bağlayıcıdır.
 
1.3. Tras Çimentosu (TS 26)
 
Ağırlıkça 20-40 kısım kurutulup öğütülmüş tras ve portland çimento klinkerinin bir miktar alçıtaşı ile birlikte öğütülmesinden oluşan hidrolik bağlayıcıdır.
 
1.4. Beyaz Portland Çimento (TS 21)
 
Kireçtaşı ile pişirildiğinde beyaz olan kaolen ya da profillit ile bir miktar alçıtaşının birlikte öğütülmesi sonucu oluşan hidrolik bağlayıcıdır.
 
1.5. Harç Çimentosu (TS 22)
 
En az % 40 portland çimentosu klinkeri ile çözünmeyen kalıntı miktarı en çok % 50 olacak şekilde doğal puzzolanlar ve uçucu kül gibi çeşitli maddelerin bir miktar alçıtaşı ile birlikte öğütülmesi sonucu elde edilen hidrolik bağlayıcıdır.
 
1.6. Sülfatlı Cüruf Çimentosu (TS 809)
 
Alüminyum içeriği fazla olan yüksek fırın cürufunu % 80, portland çimentosu klinkerini % 5 ve alçıtaşını da % 15 oranlarında içerir.
Ayrıca uçucu küllü çimento (TS 640) ve erken dayanımı yüksek çimentolar da sektör kapsamına giren ürünlerdir. Tablo 1'de türlerine göre çimento özellikleri verilmiştir.


ÇEVRE İLE İLGİLİ SORUNLAR
 
Çimento hammadde ocak işletmeciliğinden dolayı herhangi bir çevre kirliliğine yol açılmamaktadır. Yalnızca ocakların ormanlık veya tarım alanları içinde bulunması halinde bu sahalara az da olsa zarar verilmektedir.
 
Bunun yanında;
 
- Arazinin doğal görüntüsünün bozulması (topografyanın değişimi)
- Verimli üst toprağın kaybolması,
- İşletme sahasındaki suyun drenajı nedeniyle yeryüzü su kaynaklarının kirlenmesi,
- Dekapaj ve üretim sırasında yapılan patlatmanın ve iş makinalarının oluşturduğu toz gürültü ve titreşim etkisi,
- Yeraltısu düzeyinin düşmesi,
- Deniz kıyısındaki açık ocak faaliyetleri sırasında dekapaj malzemesinin denize dökülmesi, deniz canlılarına ve topografya değişimine neden olmaktadır.
 
Çimento üretiminde çevreye; kireçtaşının 800 oC'de bozunması ile CO2 ve yakıtın  yanması ile yanma ürünleri yayılır. Önemli bir yanma ürünü olan SO2 çimento üretiminde CaO veya CaCO3 ile reaksiyona girerek büyük kısmı ürünün bünyesinde bağlanır ve çevreye yayılmaz. Dolayısı ile çimento fabrikalarından çevreye yayılan SO2; bir problem oluşturacak boyutlarda değildir.
 
Çimento üretiminde proses gereği ortaya çıkan tozun çevreye; kimyasal ve biyolojik yönden bir zararı olmamakla birlikte fiziksel ve görsel açıdan istenmeyen bir unsurdur.
 
Çimento sanayi, Çevre Bakanlığı ile 10 Şubat 1993 tarihinde bir deklerasyon imzalamış ve bu deklerasyonla; gerek baca gazı emisyonları, gerekse toz emisyonları konusunda yer yer Avrupa ülkelerinde öngörülen limitler altında değerler öngörülmüştür.
 
Çevre bilinci ile hareket eden çimento üreticileri 1992 yılı sonuna kadar 800 milyar TL'lik yatırım gerçekleştirmiş ve bu yatırım içerisinde; soğutma kuleleri, toz nakil sistemleri, çevre düzenlemeleri, kapalı stokholler, sürekli toz ölçüm ve yol süpürme araçları yeralmıştır.
 
Önümüzdeki yıllar için ise toplam 675 milyar TL'lik çevreye yönelik yatırım programlanmış ve bu programın bir kısmı uygulamaya konulmuştur.
 
Çimento sanayi çevre için zararlı atıkların kullanılması yoluyla çevre kirliliğinin azaltılması yolunda da yardımcı bir sektördür. Örneğin;
 
KATI ATIKLAR                                 KULLANIM BİÇİMİ
Yüksek fırın cürufu                                           Katkı maddesi
Uçucu kül                                                        "            "
Silika tozu                                                        "            "
Prinç kabuğu külü                                            "             "
Fosfojips                                                         "             "
Kömür külleri                                                    "             "
 
Yakıt olarak kullanılan atıklar ise şunlardır ;
- Atık yağlar
- İnorganik kimyasal atıklar
- Rafineri atıkları
- Kullanılmış oto lastikleri
- Zırai atıklar
- Endüstri atıkları ve çöpler
Kaynak:ekutup.dpt.gov.tr/madencil/
Marbleport : Türkiye'nin Doğal Yapı Taşları Maden ve Mermer Portalı

II.ENDÜSTRİYEL HAMMADDELER