Çimento nedir?
 Su ile tepkimesinde sertleÅŸerek etrafındaki maddeleri birbirine yapıştırma özelliÄŸine sahip malzemelere "Hidrolik BaÄŸlayıcı" adı verilmektedir. Çimento; hava ile suda sertleÅŸen ve sertleÅŸtikten sonrada suda çözünmeyen hidrolik baÄŸlayıcı bir maddedir.
 
Çimento uluslararası standart sanayi tasnifinde (ISIC) 309 ana grup ve 3692 kod numarası ile sanayide kullanılan esas kimyasal maddeler grubunda yeralmaktadır
 
Çimento sektörü; baÅŸlıca Silisyum (Si), Alüminyum (Al), Kalsiyum (Ca) ve Demiroksitleri (Fe2O3) içeren hammaddelerin, teknolojik yöntemlerle sinterleÅŸme derecesine kadar piÅŸirilmesi ile elde edilen yarı mamul madde klinkerin tek veya daha fazla katkı maddesi ile ögütülmesi yoluyla üretilen hidrolik baÄŸlayıcıları içeren bir sektördür.
 
 
ÇÄ°MENTO ÜRETÄ°MÄ°NDE KULLANILAN HAMMADDELER
 
Jeolojik araÅŸtırmaların konusunu oluÅŸturan ve çimento üretiminde kullanılan ana hammaddeler kireçtaşı, kil ve marndır. Bunlar jeolojide sedimenter kayaçlar olarak bilinirler ve herhangi bir jeolojik yaÅŸta olabilirler. KireçtaÅŸları yaygın olarak sedimanter kayaç ÅŸeklinde oluÅŸur ve büyük formasyonlar oluÅŸtururlar. Avrupa da Devoniyen yaÅŸlı kireçtaÅŸları, Jura ve Triyas yaÅŸlı kireçtaÅŸları ile Kretase yaÅŸlı kireçtaÅŸları önem kazanmıştır. Kretase yaÅŸlı kireçtaÅŸları fosil içerikli olabilir ve metamorfizma etkisinde kalabilirler (mermer ve silisli kireçtaÅŸları gibi). Bazıları da hem fosilli ve hem de kil-kalker karışımı ÅŸeklinde olabilir. Bunlar da kireçtaşı-kil oranına göre kireçli marn, killi marn yada marn adını alırlar. Bu kireçtaÅŸları içerdikleri CaO, SiO2, Al2O3 ve Fe2O3 miktarlarıyla doÄŸal çimento olarak yorumlanabilmektedir.
 
Daha genç olan kireçtaÅŸları mercan içerikli olabilir ve bunlar pekiÅŸmemiÅŸ kayaçlarla, pekiÅŸmiÅŸ kayaçlar arasındaki bir pozisyonda deÄŸerlendirilebilirler. Çimento klinkeri üretiminde kullanılabilen shell depozitleri bu gruba girmektedir.
 
Çimento üretimi için kullanılan kil mineralleri genellikle yumuÅŸak ve gevÅŸek yapılı materyallerdir. Bu materyaller tane boylarına göre sınıflandırılmaktadır (kil, silt, kum gibi). Kayaç tipindeki killi materyaller kili ÅŸist, ÅŸeyl ve kristalin ÅŸistler ÅŸeklinde oluÅŸabilirler. Granit, gnays bazalt ve bazaltik tüflerle puzzolanlar kil minerallerinin oluÅŸumunda etkili olabilirler.
 
Klinker üretimi için gerekli katkı maddeleri ise ham karışımın kimyasal bileÅŸimini düzeltici yönde etkiye sahip, Fe, SiO2 ya da Al2O3 içerikli materyallerdir. Bunlara örnek olarak fırınlanmış pirit, düÅŸük yüzdeli demir cevheri, laterit, kuvarslı kum ya da metamorfik kayaçların bozunmasıyla oluÅŸan kuvarslı materyaller ve boksitler verilebilir.
 
Çimento üretiminde kullanılacak olan hammaddelerin uygunluk dereceleri onların kimyasal bileÅŸimleriyle orantılıdır. Kireçtaşı bileÅŸeni için kireç standardı bir kriter olarak kullanılmaktadır. Bu deÄŸer SiO2, Al2O3,,Fe2O3 gibi bileÅŸenler hakkında bilgi vermekle birlikte CaO içeriÄŸi konusunda da aydınlatıcıdır.
 
Kil minerali olarak kullanılacak kayaçlarda silikat ve alümina oranı dikkate alınarak deÄŸerlendirilmektedir. Ham karışımda bulunan MgO, kloritler, sülfatlar ve alkalinlerin oranı da çimento üretimi için önemli birer etkiye sahiptir.
 
Çimento üretiminde kullanılan hammaddeler, yardımcı maddeler ve puzzolanik maddeler aÅŸağıda genel olarak açıklanmıştır.
 Marbleport : Türkiye'nin DoÄŸal Yapı TaÅŸları Maden ve Mermer Portalı
1. Ana Hammaddeler
 
1.1. Kireçtaşı
 
Kimyasal bileÅŸiminde en az % 90 CaCO3 (kalsiyum karbonat) içeren kayaçlara kalker yada kireçtaşı adı verilmektedir. Ayrıca mineralojik bileÅŸiminde en az % 90 kalsit minerali bulunan kayaçlara da kalker adı verilmektedir.
 
Kalker saf halde kalsit ve çok az miktarda aragonit kristallerinden oluÅŸur. Kalsit ve aragonit kalsiyum karbonatın iki ayrı kristal ÅŸekli olup, teorik olarak % 56 CaO ve % 44 CO2 içerir. Ancak doÄŸada hiçbir zaman saf olarak bulunmaz. Ä°kincil derecede deÄŸiÅŸik madde ve bileÅŸiklerin içinde yeralması nedeniyle orjinal halde sarı, kahverengi ve siyah renklerde de görülebilmektedir.
 
Kalkerin sertlik derecesi 3, özgül ağırlığı 2.5-2.7 gr/cm3 arasındadır.
 
Yeraltısularında travertenler ÅŸeklinde, deniz yada tatlı sularda ise kimyasal organik veya mekanik çökelme sonucu kalker yatakları oluÅŸur. OluÅŸum süreçlerinden de anlaşılacağı üzere kalker üç ana grup altında toplanabilmektedir.
Yaygın olarak oluÅŸan kireçtaÅŸlarının çoÄŸu organik, kırıntılı ve kimyasal materyaller içermektedir.
 
Kalsit (hegzagonal ve CaCO3) ve aragonit (ortorombik CaCO3) kristallerinin her ikisi de modern kireçtaşı oluÅŸumlarında yeralabilmektedir. Fakat Arogonit kristallerinin kalsit kristaline daha kolay dönüÅŸebilmesi nedeniyle eski kireçtaşı oluÅŸumlarında aragonit kristali bulmak çok güçtür.
 
1.1.1. Organik KireçtaÅŸları
 
Pek çok bitki ve hayvanın içerdikleri CaCO3; organizmalar öldükten sonra kireçtaşını oluÅŸturmak üzere çökebilmektedir. Bu organik kireçtaÅŸlarının en önemlileri ;
 
Resifal kireçtaÅŸları                                              Biyohermal KireçtaÅŸları
.                                                                                                                                      .
(Kabuk) Konkoidal KireçtaÅŸları
Mercan KireçtaÅŸları                                                     Biostromal KireçtaÅŸları
Algli KireçtaÅŸları
Krinoidal KireçtaÅŸları
 
.                                                                                                                                        .
  
Foraminifer KireçtaÅŸları                              Bazısı biyostromal, bazısı pelajik  KireçtaÅŸları
 
Pelajik kireçtaÅŸları ile az çok eÅŸanlamlı olan tebeÅŸir ÅŸist, Kretase'nin beyaz renkli ve ince taneli kireçtaÅŸlarını temsil etmektedir. TebeÅŸire diÄŸer jeolojik yaÅŸlarda da (Tersiyer) rastlanabilmektedir.
 
1.1.2. Kimyasal KireçtaÅŸları
 
Kimyasal kireçtaÅŸlarının üç ana tipi vardır.
 
- Bir evaporit ardalanmasına baÄŸlı kireçtaÅŸları (genelde Dolomitler)
- Oolitik ve pisolitik kireçtaÅŸları
- Kalk tüfler
 
1.1.3. Klastik KireçtaÅŸları
 
Mekanik olarak çökelen karbonat kayaçları daha önce oluÅŸan kireçtaÅŸları yada organik kireçtaÅŸlarının parçalarının oluÅŸturduÄŸu depolanmalardır. Bazı araÅŸtırıcılar oolitik kireçtaÅŸlarını da bu gruba almaktadırlar. Bunların sınıflandırılması sedimenter kayaçlar için kullanılan tane boyu ölçeÄŸine baÄŸlıdır.
 
- Kalsirudit 2 mm ve yukarısı
- Kalkarenit 1/16 mm - 2 mm
- Kalsilutit 1/16 mm den küçük
 
Çimento üretiminde kullanılan kalker yataklarının kimyasal özelliklerinin yanısıra fabrikaya yakınlığı, sökülebilirliÄŸi, kırılabilirliÄŸi, öÄŸütülebilirliÄŸi ve piÅŸebilir niteliklerde olması, düÅŸük nem içermeleri ve homojen olmaları üretim maliyetini etkileyen önemli faktörlerdir. Bu nedenle bu faktörlerin saptanması üretim açısından çok önemlidir.
 
1.2. Kil
 
Kil teriminin geniÅŸ bir anlamı vardır. Hem bir kayaç terimi olarak, hem de tane boyu terimi olarak kullanılmaktadır. Kayaç olarak bozunma ürünleri yada hidrotermal olaylarla oluÅŸmuÅŸ çökeller için kullanılan bir terimdir. Killerin kimyasal analizleri; silisyum, alüminyum ve sudan oluÅŸtuklarını göstermektedir. Demir, alkaliler ve alkali topraklarda deÄŸiÅŸik miktarlarda yeralmaktadır.
 
Kil terimi; kayaç olarak doÄŸal, topraklı, ince taneli ve su ile karıştıklarında plastik özellikleri geliÅŸen materyalleri içine almaktadır.
 
Kayaç oluÅŸturan kil mineralleri deÄŸiÅŸik oranlarda bir kayaç içerisinde bulunabilirler. Ve bunlar killi kayaçların temel bileÅŸenleridirler. Genellikle kristalin formda ve küçük partiküller halinde oluÅŸmaktadırlar. Yukarıda da sözü edildiÄŸi gibi sulu alüminyum silikatlardır. Mineralojik bileÅŸiminde % 90'a kadar kil minerali bulunduran kayaçlara kil denilmektedir.
 
Killerin özellikleri en azından 5 temel faktör tarafından kontrol edilmektedir. Bunlar; kil minerallerinin ve kil minerali olmayan bileÅŸenlerin bileÅŸimi, organik materyaller, eriyebilir tuzlar ve deÄŸiÅŸebilen iyonlar ile yapı-doku'dur. Bunlar içerisinde en önemlisi, kil minerallerinin bileÅŸimidir. Bir kil mineralinin ekonomik olarak kullanımı kil mineral bileÅŸimi ile ortaya çıkarılmaktadır. ÖrneÄŸin; seramik endüstrisinde yüksek sıcaklıklara dayanıklı olan bileÅŸimler, petrol endüstrisinde sondaj çamurlarının hazırlanması için bentonit tipi bileÅŸimliler istenmektedir.
 
Kil minerallerinin kesin bir sınıflandırılması yapılmamakla beraber aÅŸağıda yapılan sınıflama, uygulamalarda geçerli olan bir sınıflamadır.
 
I- Amorf
     Allofan grubu
II- Kristalin
     A- Ä°ki tabakalı
     A.1- Kaolinit grubu (Kaolinit, nakrit, dikit)
     A.2- Halloysit grubu
    
     B- Üç Tabakalı
     B.1.a- Montmorillonit grubu
               Montmorillonit, sausonit ve vermikülit
     B.1.b- Nontronit, saponit, hektorit
     B.2- Ä°llit grubu
    C- Düzenli karışık tabakalı
          Klorit grubu
 
     D- Zincir yapılı
          Atapuljit
          Sepiyolit
          Paligorskit
 
Kil minerallerinin çoÄŸu laboratuvar koÅŸullarında sentez edilmiÅŸtir. Bu deneylerden, minerallerin oluÅŸum ortamları ve çevresel koÅŸullarla ilgili pek çok sonuç ortaya çıkarılmıştır. DüÅŸük sıcaklıklarda asidik ortamlarda kaolinit, alkali ortamda montmorillonit oluÅŸabilmektedir.
 
Pek çok kil minerali hidrotermal kökenlidir. Bazı hidrotermal kökenli yataklar monomineralli olmasına karşın çoÄŸu kil minerallerinin karışımından oluÅŸmaktadır. Farklı tipteki kayaçların bozunmasıda kil minerallerinin oluÅŸumunda etkilidir. Kil minerallerinin oluÅŸum ÅŸekilleri bir kaç tane faktör etkisindedir. Bunlar ana kayaç tipi, iklim, topografya, bitki örtüsü ve zamandır. Çimento sektöründe hammadde olarak kullanılan killer ise alterasyon ürünü metal oksitlerin taşınıp depolanma havzasında yığışmasından veya yerinde alterasyon örtüsü halinde Neojen, Pliyo-Kuvaterner yaÅŸlı alüvyonlarda, Neojen havzalarının üst düzeylerindeki karasal koÅŸullarda oluÅŸmuÅŸ çoÄŸu killi ve kireçli topraklardır. Kaolin ayrı bir çalışma komisyonu tarafından incelenmekte olup, çimento sektöründe düÅŸük demiroksit içeren türleri kullanılmaktadır.
 
1.3. Marn
 
Kalker ve kilin doÄŸada % 50-70 oranında kalker ve % 30-50 oranında kil karışımından oluÅŸmuÅŸ kayaca marn denilmektedir. OluÅŸum bakımından tamamı ile sedimenter olup, diyajenez geçirmiÅŸ genellikle düzenli tabakalı olarak bulunur. Marn oluÅŸumu için, daha çok tektonik ve orojenik hareketlerin durulduÄŸu, sakin ortamlar daha uygundur. Çimento klinkeri ortalama % 70 kalker ve % 30 kil içeren hammadde karışımının öÄŸütüldükten sonra yüksek sıcaklıklarda piÅŸirilmesi ile elde edilmektedir. Marn doÄŸal olarak bu bileÅŸimi taşıdığından veya bu bileÅŸime çok yakın özellikte bulunduÄŸundan ideal çimento hammaddesidir. Ayrıca kalkere göre daha yumuÅŸak olması nedeniyle kolay üretilebilmekte, kırma-öÄŸütme sırasında enerji tüketimi düÅŸük olmaktadır.
 
Çimento Hammaddelerinin Sınıflandırılması
 
Çimento Sanayinde kullanılan ve KUHL tarafından CaCO3 oranına göre yapılan sınıflandırma aÅŸağıda verilmektedir.
% CaCO3 Oranı                                               Hammadde Adı
99-100                                                             Mermer
90-98                                                               Kalker
75-90                                                               Kalkerli Marn
40-75                                                               Marn
10-40                                                               Killi Marn
  2-10                                                               Marnlı Kil
  0-2                                                                Kil
 
Çimento Sanayinde Kullanılan Katkı Maddeleri
 
1. Puzzolanik Maddeler
 
Kendi baÅŸlarına hidrolik baÄŸlayıcı olmayan ancak ince olarak öÄŸütüldüklerinde nemli ortamda ve normal sıcaklıkta kalsiyum hidroksitle tepkimeye girerek baÄŸlayıcı özellikte bileÅŸikler oluÅŸturan doÄŸal veya yapay maddelerdir. ÇoÄŸu puzzolanik maddeler volkanik kökenli olup, en çok bilineni tüflerdir. Puzzolan terimi, Napoli Körfezindeki Vezüv Dağı yakınındaki Pozzuoli'den kaynaklanmaktadır.
 
Almanya'da Rhenish trası ve Bavarian trası olarak bilinen benzer türdeki materyal çimento üretiminde katkı maddesi olarak kullanılmaktadır. Fırınlanmış yaÄŸlı arduvaz, daha az olarak kullanılan diÄŸer bir puzzolanik materyaldir. DiÄŸer ülkelerde volkanik kayaçlar yanında, deÄŸiÅŸik silisli sedimenter yataklar, özellikle kizelgur içeren oluÅŸumlar bu materyaller kapsamındadır. Puzzolanik maddelerin özelliÄŸi yüksek miktarda SiO2 ve Al2O3 içermeleridir. Bu nedenle Ca(OH2) ile tepkimeleri kolaydır. Bu yüzden baÄŸlayıcı özellik gösterirler. Ülkemizde çimento sanayinde doÄŸal puzzolanik katkı maddesi olarak, tras ve bazik nitelikli volkanik iÅŸlevlerin bir ürünü olarak oluÅŸan doÄŸal cüruflar yaygın olarak kullanılmaktadır. Ayrıca yapay olarak elde edilen yüksek fırın cürufu ve uçucu küller de katkı maddesi olarak kullanılmaktadır. Çimento maliyetlerinin düÅŸürülmesi açısından katkı maddelerinin yüksek oranda katılabilir kalitede olmaları önemlidir. Puzzolanik aktivite deÄŸerleri ile çözünmüÅŸ kalıntı oranları, katılabilirlik oranını belirleyen faktörler olup, katılım oranı genelde % 10-30 arasında deÄŸiÅŸmektedir.
 
2. Uçucu Küller
 
Uçucu küller ya da pulverize yakıt külleri, özellikle elektrik üretim tesislerinin pulverize kömür ile iÅŸleyen fırınlarının toz tutma ünitelerinden saÄŸlanan materyallerdir. Küresel biçimde olup, SiO2, Al2O3 ve Fe2O3 içerirler. Puzzolanik maddeler gibi Ca(OH)2 ile tepkimelerinde hidrolik baÄŸlayıcı nitelik kazanırlar. DiÄŸer taraftan yanmış karbon kalıntılarını da içermesi olasıdır. Bu da çimentonun düÅŸük direncine ve betonun dayanıklılığına olumsuz yönde etki yapar. Uçucu küllerin spesifik yüzeyi ne kadar büyükse reaktivitesi de o kadar yüksektir.
 
Pek çok uçucu kül için bu deÄŸer 1000-4000 cm2/g arasında  deÄŸiÅŸmektedir. Kül partiküllerinin tane boyu ise 0.5-200 mikron arasındadır. Ä°ri taneli uçucu küllerden istenen çimentoyu üretmek için jips ve portland çimentosu klinkeri ile öÄŸütme yoluyla inceltilmesi olasıdır. Külün kalitesine ve özelliklerine baÄŸlı olarak çimentonun yapısında bir katkı maddesi olarak % 30 oranında uçucu kül bulunabilmektedir.
 
3. Sülfatlar
 
Jips yada jips-anhidrit karışımını içeren deÄŸiÅŸik oranlardaki sülfat mineralleri son öÄŸütme prosesinde portland çimentosu klinkerine katılabilmektedir. Sülfat üyelerinin eklenmesiyle çimentonun donma süresinin kontrolü daha kolay saÄŸlanabilmektedir. Bu gibi materyaller çimentonun öÄŸütülmesi sırasında % 3-5 oranında katılabilmektedir.
 
Jips ve anhidrit evaporit mineralleri olup, jipsin kimyasal formülü CaSO4.2H2O anhidritin ise CaSO4'tür.
 
Çimento Hammaddeleri Rezervleri
 
Çimento hammaddeleri özellikle kalker sahaları ülkemizde yaygın olarak bulunmaktadır. Genelde rezerv yönünden herhangi bir sorun bulunmamaktadır. Ancak hammadde kullanım miktarlarının çok yüksek olması, nakliye maliyetlerinin düÅŸük olmasını gerektirdiÄŸinden ana hammadde sahalarının fabrikaya yakın olması (ençok 5 km) büyük önem taşımaktadır. Ayrıca hammaddelerin kaliteli, kolay kırılabilir, öÄŸütülebilir ve piÅŸebilir özellikte olması, düÅŸük nem içermesi, sahaların ocak iÅŸletmeciliÄŸine uygun olması, dekapaj gerektirmemesi, tarım-orman alanları içinde olmaması hammadde maliyetlerinin düÅŸük olmasını saÄŸladığından hammadde etütlerinde esas alınması gereken kriterler olmaktadır

Türkiye'de bulunan kireçtaşı rezervleri konusunda MTA tarafından yapılmış olan liste tablo da verilmiÅŸtir.

Kireçtaşı yatakları

 

Yer	Rezerv	Kalite
Adana Adana-Karaisalı AÄŸrı Ankara     Bolu-Gerede Bursa-Gemlik Diyarbakır-Hani Elazığ-Cipköy Gaziantep Ä°çel-Kışlaköy Ä°çel-Silifke Isparta Kastamonu-Küre-Ä°nebolu Konya-Ilgın-Sarılar Konya-Bozkır-Kızılçayır Konya-BeyÅŸehir-YeÅŸildaÄŸ Malatya-Hekimhan Sivas Sivas-Koyulhisar Sivas-Tecerköyü Sivas-Yıldızeli Tokat-Niksar Trabzon Yozgat-Åžefaatli	117.000.000 13-14 Milyon Ton 100-150 Milyon Ton 11.337.500 % 20 5.000.000 38.092.902 % 20 30-40 Milyon Ton 156.000.000 40.000.000 80.000.000 m3 8-10 Milyon Ton 30.000.000 550.000.000 26.000.000 Rezerv bol 410.000.000 150.000.000 150.000.000 125.000.000 400.000.000 37.500.000 1.500.000 3.5-4 Milyon Ton Bol 168.000.000 25.000.000	Olumlu Ä°yi - - - - Olumlu Ä°yi Olumlu - Olumlu Ä°yi - Olumlu Ä°yi Ä°yi Ä°yi Ä°yi Olumlu Olumlu Ä°yi Olumlu Olumlu - - Ä°yi

Çimento hammadde rezervleri

Yer	Rezerv x 106 Ton	Hammadde Türü ve Kalite
Adana-Yumurtalık Adıyaman-Börgenek Adıyaman-BeÅŸeri Mah. Adıyaman-Külküm ve AÄŸdiken     Amasya-Hamamözü Ankara-HasanoÄŸlu             -Lalahan             -Hacılar             -Kazan   Antalya-Serik   Aydın Artvin-Andavuç Hopa-Çifteköprü-Hendek Bingöl-Ilıcalar-Uzundere          -Ilıcalar-AlYenibaÅŸlar          -Y.Alikırat Bitlis-Adilcevaz-Ahlat-Bahadere       Bolu Civarı Bursa-Gemlik   Bursa-Kestel Bursa-Mudanya Çanakkale-Gökçeada- BeyazdaÄŸ	210         92.5           18           5       100         23.625         25         10         30           2         15           5-8       173       198         90         80           2.5         18       100           7.5         17       100       120       720         30         30       280 m3         60         10           2.5 Milyar Ton Milyonlarca Ton         90-100	Kil          Kalker (iyi)            Marn          Marn          Kil          Tras          Kalker (Ä°yi)          Marn          Kalker (Ä°yi)          Marn          Kalker (Ä°yi)          Marn          Marn (Ä°yi)          Kalker (Ä°yi)          Çim.Ham.          Çim.Ham.          Kalker(Kötü)          Kalker (Ä°yi)          Kalker          Kalker          Kalker          Kalker          Kalker          Kalker+Kil          Kil          Marn          Kalker          Kalker          Marn          Kalker          Kalker          Kalker+Marn          Kalker

Çanakkale-Gökçeada Çankırı-Korgun Çankırı Çorum-Mecitözü Denizli Diyarbakır-Ergani-HoÅŸan                -Ergani-Ahurlar Edirne-LalapaÅŸa   Erzurum-AÅŸkale-KaÄŸdariç Erzurum-Tekman-Mescitli EskiÅŸehir Giresun-Dereli-Yumurca GümüÅŸhane-Kale-Tahis     Lorikas-Y.Kov-Bahçevik- Sığırtayağı   Bahçecik-Tekkeköy Hatay-Ä°skenderun-SamandaÄŸ     Hatay-Ä°skenderun-Gölbaşı Ä°çel-Silifke-TaÅŸucu-KaradaÄŸ Ä°çel-Domursarnıcı Tepe Ufuktepe   Ä°çel-Sivribelen Tepe Ä°stanbul Dolayı Ä°zmir Dolayı   K.MaraÅŸ-AfÅŸin-Elbistan

Yüzmilyonlarca Ton Milyonlarca Ton           1.298           5.250         13       463         59         20.7         18         12         30 Yeterli         30-40         47           9.2         64         24.5       125.3        75          4.000       480           1.200       900       200          6         33.6         52         25.5       117.2         14.3          3.8 Yeterli Miktarda

Marn          Çim.Ham. (Kötü)            Tras          Çim.Ham. (Ä°yi)          Kalker          Kil          KÇT          Kil          KÇT (Ä°yi)          KÇT (Ä°yi)          Çim.Ham.          Çim.Ham.          KÇT          Kil          Kil            Kil          KÇT          Çim.Ham.          KÇT          Kil          Marn          Marn          KÇT          KÇT          Marn          Marn          Marn          Çim.Ham.          Kalker (KÇT)          Kil          KÇT

Kastamonu-Ä°nebolu-Çaydüzü                              -Abana                              -Araç     Kayseri-Bünyan     KırÅŸehir-Ömerhacılı-             -Yazıpınartepe             -MeÅŸeköy             -Çadır-Hacıyusuf KırÅŸehir Bölgesi Kocaeli-Diliskelesi     Kütahya-Emet   Kütahya-Göbel güneyi             -Demirbilek-Tunçbilek             Beye ve Önerli Köyleri Malatya-Darende   Manisa-Akhisar   Manisa-AlaÅŸehir-YeÅŸilyurt-                         -Konaklar                         -Toptepe Manisa-Soma güneyi   Manisa-Kısrakdere Mardin-Kızıltepe-Kocalar K.           -Nusaybin-Durabaşı K.           -YeÅŸilli Köy

100         50       114         40         42       100       100           1.5   Yeterli Zengin Zengin Milyonlarca Ton          2       135         11.5         60 m3         70 m3         25,30   Yüzlercemilyon Ton       630       350-400        10          4-5          30        50       140        18       140        30        30        20        20

KÇT          Marn          KÇT          Kil          Kil+Marn         KÇT          Killi KÇT          Alçıtaşı                   Killi KÇT          Kill KÇT          Killi KÇT          KÇT          Kil          Killi KÇT+Marn          Kalker          Kalker          Killi Marn          Kalker            Kil+Marn          KÇT          Marn          Kalker          Kil            Traverten          Killi Marn          KÇT          Marn          Marn          KÇT          KÇT          Kalker          Marn

MuÄŸla-Milas ve YataÄŸan-Sekköy            Akyol sahası MuÅŸ-Arincik K.-Karyemez Tepe         AkÅŸan Köyü-Giresun tepe         TasbaÄŸa Tepe   Kayemez   MuÅŸ-Artet yamaçları NevÅŸehir-Ürgüp                Çökek ve UlaÅŸlı K. Samsun-Ladik-Akpınar M.                Körüklüdere M.                HasanaÄŸacı M.              Vezirköprü-Korkucak Siirt-Kurtalan   Tokat dolayı           Niksar Trabzon-Yomra             -Rusyolu Erzurum-Trabzon Yolu Åž.Urfa-B.Kargılı-Kızımtepe             Kılavuz T-Kırmızı T. Yozgat-Åžefaatli   Yozgat-Sarayköy Zonguldak-EreÄŸli                -Bartın                -BoÄŸazköy-Gürpınar                -AladaÄŸ-Gözlüce                -Karlıca	Zengin             1.6           1.8       217       200       220       350          1.400           7         29         52       780           8.4         39         36.8         54         54         11.4         50 Milyonlarca Ton         37-39         15-27 Milyon Ton         36.3         72.2         11.2          9.5                 10 Zengin         20   *         10   *          8   *          4.6 *	Çim.Ham.            KÇT          KÇT          Killi Marn          Kil          Çakıllı Marn          Çakıllı Marn          Marn          Kil          Marn          KÇT          KÇT          Kil          Kil          Tras          Alçıtaşı          KÇT          Kil-KÇT          Marnlı KÇT          Kalker+Marn          Kil          Çim.Ham.          Çim.Ham.          Çim.Ham.          Çim.Ham.          KÇT          Kalkerli Marn          Marn+Kil+KÇT          Marn          Kil          Kalker          Marn+KÇT          Kalker+Marn          Kil

Karma ve Özel Sektör Çimento Fabrikalarının Hammadde Kullanım Miktarları
 
Karma ve özel sektör çimento fabrikalarının hammadde ve yardımcı madde kullanım miktarlarını öÄŸrenilememiÅŸtir. Bu sektörlerdeki kullanım miktarları hesaplamaları 1992 yılı sonu optimum klinker üretim miktarları baz alınarak yaklaşık olarak bulunmuÅŸtur. 1992 yılı sonu itibariyle karma ve özel sektör optimum klinker üretim kapasitesi 23.110.000 ton
 
(Tablo 10)'dur. Hammadde faktörü 1.6 olarak baz alındığında;
Hammadde Miktarı                   = 1.6   x 23.110.000 = 36.976.000 ton/yıl
Kalker Oranı (% 69)                   = 0.69 x 36.976.000 = 25.513.440 ton/yıl
Kil Oranı (% 30)            = 0.30 x 36.976.000 = 11.092.800 ton/yıl
Demir Cevheri (% 1)                  = 0.01 x 23.110.000 =       231.100 ton/yıl
Alçıtaşı (% 3)                            = 0.03 x 23.110.000 =       639.300 ton/yıl
Puzzolanik Maddeler (% 20)      = 0.29 x 23.110.000 =    4.622.200 ton/yıl
olarak bulunmaktadır

Çimento ürünlerinin sınıflamaları
 
1.1. Portland Çimentosu ve Katkılı Portland Çimentosu (TS 19)
 
Portland çimento klinkerinin alçıtaşı ile % 10'a kadar herhangi bir doÄŸal yada yapay puzolanik madde ile birlikte öÄŸütülmesi sonucu elde edilen bir hidrolik baÄŸlayıcıdır.
 
1.2. Yüksek Fırın Cüruf Çimentoları (TS 20)
 
Ani soÄŸutma ile granüle haline getirilmiÅŸ bazik yüksek fırın cürufuyla portland çimento klinkeri ve alçıtaşının belirli oranlarda karıştırılarak öÄŸütülmesi sonucu elde edilen hidrolik baÄŸlayıcıdır.
 
1.3. Tras Çimentosu (TS 26)
 
Ağırlıkça 20-40 kısım kurutulup öÄŸütülmüÅŸ tras ve portland çimento klinkerinin bir miktar alçıtaşı ile birlikte öÄŸütülmesinden oluÅŸan hidrolik baÄŸlayıcıdır.
 
1.4. Beyaz Portland Çimento (TS 21)
 
Kireçtaşı ile piÅŸirildiÄŸinde beyaz olan kaolen ya da profillit ile bir miktar alçıtaşının birlikte öÄŸütülmesi sonucu oluÅŸan hidrolik baÄŸlayıcıdır.
 
1.5. Harç Çimentosu (TS 22)
 
En az % 40 portland çimentosu klinkeri ile çözünmeyen kalıntı miktarı en çok % 50 olacak ÅŸekilde doÄŸal puzzolanlar ve uçucu kül gibi çeÅŸitli maddelerin bir miktar alçıtaşı ile birlikte öÄŸütülmesi sonucu elde edilen hidrolik baÄŸlayıcıdır.
 
1.6. Sülfatlı Cüruf Çimentosu (TS 809)
 
Alüminyum içeriÄŸi fazla olan yüksek fırın cürufunu % 80, portland çimentosu klinkerini % 5 ve alçıtaşını da % 15 oranlarında içerir.
Ayrıca uçucu küllü çimento (TS 640) ve erken dayanımı yüksek çimentolar da sektör kapsamına giren ürünlerdir. Tablo 1'de türlerine göre çimento özellikleri verilmiÅŸtir.


ÇEVRE Ä°LE Ä°LGÄ°LÄ° SORUNLAR
 
Çimento hammadde ocak iÅŸletmeciliÄŸinden dolayı herhangi bir çevre kirliliÄŸine yol açılmamaktadır. Yalnızca ocakların ormanlık veya tarım alanları içinde bulunması halinde bu sahalara az da olsa zarar verilmektedir.
 
Bunun yanında;
 
- Arazinin doÄŸal görüntüsünün bozulması (topografyanın deÄŸiÅŸimi)
- Verimli üst toprağın kaybolması,
- Ä°ÅŸletme sahasındaki suyun drenajı nedeniyle yeryüzü su kaynaklarının kirlenmesi,
- Dekapaj ve üretim sırasında yapılan patlatmanın ve iÅŸ makinalarının oluÅŸturduÄŸu toz gürültü ve titreÅŸim etkisi,
- Yeraltısu düzeyinin düÅŸmesi,
- Deniz kıyısındaki açık ocak faaliyetleri sırasında dekapaj malzemesinin denize dökülmesi, deniz canlılarına ve topografya deÄŸiÅŸimine neden olmaktadır.
 
Çimento üretiminde çevreye; kireçtaşının 800 oC'de bozunması ile CO2 ve yakıtın  yanması ile yanma ürünleri yayılır. Önemli bir yanma ürünü olan SO2 çimento üretiminde CaO veya CaCO3 ile reaksiyona girerek büyük kısmı ürünün bünyesinde baÄŸlanır ve çevreye yayılmaz. Dolayısı ile çimento fabrikalarından çevreye yayılan SO2; bir problem oluÅŸturacak boyutlarda deÄŸildir.
 
Çimento üretiminde proses gereÄŸi ortaya çıkan tozun çevreye; kimyasal ve biyolojik yönden bir zararı olmamakla birlikte fiziksel ve görsel açıdan istenmeyen bir unsurdur.
 
Çimento sanayi, Çevre Bakanlığı ile 10 Åžubat 1993 tarihinde bir deklerasyon imzalamış ve bu deklerasyonla; gerek baca gazı emisyonları, gerekse toz emisyonları konusunda yer yer Avrupa ülkelerinde öngörülen limitler altında deÄŸerler öngörülmüÅŸtür.
 
Çevre bilinci ile hareket eden çimento üreticileri 1992 yılı sonuna kadar 800 milyar TL'lik yatırım gerçekleÅŸtirmiÅŸ ve bu yatırım içerisinde; soÄŸutma kuleleri, toz nakil sistemleri, çevre düzenlemeleri, kapalı stokholler, sürekli toz ölçüm ve yol süpürme araçları yeralmıştır.
 
Önümüzdeki yıllar için ise toplam 675 milyar TL'lik çevreye yönelik yatırım programlanmış ve bu programın bir kısmı uygulamaya konulmuÅŸtur.
 
Çimento sanayi çevre için zararlı atıkların kullanılması yoluyla çevre kirliliÄŸinin azaltılması yolunda da yardımcı bir sektördür. ÖrneÄŸin;
 
KATI ATIKLAR                                 KULLANIM BÄ°ÇÄ°MÄ°
Yüksek fırın cürufu                                           Katkı maddesi
Uçucu kül                                                        "            "
Silika tozu                                                        "            "
Prinç kabuÄŸu külü                                            "             "
Fosfojips                                                         "             "
Kömür külleri                                                    "             "
 
Yakıt olarak kullanılan atıklar ise şunlardır ;
- Atık yağlar
- İnorganik kimyasal atıklar
- Rafineri atıkları
- Kullanılmış oto lastikleri
- Zırai atıklar
- Endüstri atıkları ve çöpler
Kaynak:ekutup.dpt.gov.tr/madencil/
Marbleport : Türkiye'nin DoÄŸal Yapı TaÅŸları Maden ve Mermer Portalı

II.ENDÃœSTRÄ°YEL HAMMADDELER