Tungsten (Volfram):
Gümüş grisi renginde bir metal olan tungstenin atom numarası 74 ve atom ağırlığı 183.85’ dir. Tungsten 3 410 °C ile en yüksek erime noktasına sahip en ağır elementtir. Yoğunluğu 20 °C de 19.3 g/cm3’dür. Aşınmaya karşı direnci, ısı ve elektrik iletkenliği yüksek, genleşme katsayısı düşüktür. 1 650 °C’den yüksek sıcaklıklarda tungsten en yüksek gerilim mukavemetine sahiptir.
Yirmiden fazla tungsten ihtiva eden mineral mevcutsa da, ancak ÅŸelit ve volframit ekonomik olarak iÅŸletilen tungsten mineralleridir.
-Şelit (CaWO4) Bileşimi kalsiyum volframittir. Saf halde iken %80.6 WO3, %64 W içerir. Beyaz, kirli beyaz, sarımsı, pembemsi renklerde bulunmaktadır. Sertliği 4.5, yoğunluğu 6 g/cm3 tür. Yumuşak vekırılgandır.
-Volframit (Fe, Mn)WO4 Değişik oranlarda Fe+2 ve Mn+2 karışımı gösteren tungsten mineraline genelde volframit denir. %20’den fazla FeO içeren mineral Ferberit (FeWO4), %20’den fazla MnO içeren mineral Hübrenit (MnWO4), aradakiler ise volframit olarak adlandırılır. Wolframit %60 W ihtiva eder.
Rengi siyah olup, sertliği 5.5, özgül ağırlığı 7.5 g/cm3’ tür (VII. Beş Yıllık Kalkınma Planı ÖİK Raporu).
DÃœNYADA DURUM
Rezervler
Tungsten yerkabuğunda ortalama 1-1.3 ppm oranında bulunmakta olup, nadir elementler grubunda düşünülebilir. Mağmatik kayaçlar arasında, granitler en yüksek ortalama (1.5 ppm) konsantrasyona sahiptir. Tortul kayaçlar ise 1-2 ppm konsantrasyona sahiptir. Temel tungsten kaynağı metamorfik kayaçlar olduğu halde, muhtemel konsantrasyonu belirlemek için yeterli veri yoktur. Birçok yatakta tungsten az yada çok bakır, kalay, bizmut, antimuan yada molibden mineralleriyle birlikte bulunur. Bazı yataklarda ise diğer ürünlerin eş zamanlı ürünüdür.
Tungsten yataklarının oluşumunda hidrotermal çözeltiler önemli rol oynamaktadır. Tungsten, kristalleşen magmanın geride kalan akışları içinde tungstat iyonu, tungstik asit yada sodyum tungstat halinde konsantre olur ve yan kayaçla olan dokunak bölgelerinde volframit ve şelit olarak çökelir. Mineral oluşumu demir, mangan ve kalsiyumun aktiviteleriyle kontrol edilmektedir.
Dünya rezervlerinin yaklaşık %50’sini oluşturan ve ekonomik önem taşıyan şelit, kalsiyum tungstattır. Tungsten’in çoğunlukla üretildiği yataklar, kontak metamorfik yataklar, hidrotermal damarlar ve ağ tipi oluşumlardır.
TÃœRKÄ°YEÂ’DE DURUM
Ülkemizde tungsten minerali ilk kez 1945 yılında Söğüt-Dudaş antimuan yatağında bulunmuştur. Ancak, bazı dış kaynaklı belgelerde (Birleşik Krallığa ait Imperial Institute adlıKurumun 1920 Yılına ait Bülteni) Türkiye’den Almanya’ya 1911 yılında 13 ton, 1912 yılındaise 54 ton tungsten konsantresi ihraç edildiği yazılmaktadır. Tungsten madenciliği ise,1964’lerde başlamış olup, ilk tungsten üretimi 1967 yılında Rasih ve İhsan Ltd. Şti. tarafındanNiğde’deki Sb-W-Hg yatağından yapılmıştır.
Türkiye’de tungsten cevherleşmelerinin çoğu intruzif (granit-granodiyorit)-mermer (kireçtaşı)kontaklarında oluşan skarn zonlarda yer almaktadır. Yataklarda görülen başlıca mineralşelittir. Niğde-Gümüşler ve Söğüt-Dudaş’taki cevherleşmeler ise, damarlar şeklinde olup, Hgve Sb ile beraberlik gösteririler. Ülkemizin en önemli (Toplam rezervlerimizin %98’i) ve işletilmiş olan Uludağ TungstenŞelit yatağının özellikleri kısaca şöyledir: Uludağ tungsten yatağı, granodiyorit-mermer kontağı ve kontağa yakın mermerler içinde oluşmuş, hidrotermal kökenli, kontakt, metazomatik bir yataktır. Yatakta 5 ayrı cevher zonu bulunmaktadır. Bunlar,
a) Granit-piroksen Skarn Zonu: Genellikle kalsitik ve dolamitik mermerlerin bantlarının arasında ve onlara uyumlu daha az olarak da mermer içindeki kırıklarda ve mermergranodiyorit kontağında oluşmuştur. Uludağ rezervinin % 70.3’ünü oluşturur. Tenör% 0.32-0.36 WO3’tür.
b) Manyetitli karmaşık Skarn Zonu: Mermer-granodiyorit kontağında, değişik kayaçlar topluluğundan oluşmuştur. Uludağ rezervinin % 19.8’ini oluşturur. Tenör % 0.62-0.75 WO3’tür.
c) Cevherli Altere Granodiyorit: Granodiyoritin dış kısımları yer yer hidrotermal alterasyona uğramış ve cevherleşmiştir. Bu zon Uludağ rezervinin % 4.5’inin oluşturur. Tenör % 0.40-0.57 WO3’tür.
d) Cevherli Aplit ve Granodiyoritik Apofizler: Aplit ve granodiyoritik apofizlerin, granodiyorite yakın kesimleri ve granat-piroksen skarnları içindeki kesimleri yer yer cevherlidir. Bunların, Uludağ rezervi içindeki payları % 4.4 olup, tenör % 0.37-0.44 WO3’tür.
e) Hidrotermal Damarları: Tüm kayaçları keserler ve kalınlıkları azdır. Uludağ rezervinin % 0.2’sini oluştururlar. Tenörleri % 0.42-0.51 WO3’tür. Yatakta, şelitle birlikte tungstenit, pirit, kalkopirit, sfalerit, pirotin, markazit, bizmut mineralleri, manyetit, bornit, molibdenit, hematit, fahlerz ve daha pek çok mineral bulunmaktadır (DPT, VII. Beş Yıllık Kalkınma Planı ÖİK. Raporu).
Türkiye’de tungsten cevherleşmeleri Bursa-Uludağ-Kozbudaklar, Elazığ-Kebandere-Soğanlıköy-Nallıziyaret, Çanakkale-Çakıroba-Hamdibey, Niğde-Gümüşler, Yozgat-Akdağmadeni ve daha başka yerlerde görülmektedir (toplam 28 yatak ve zuhur). Bunların en önemlisi 1990 yılına kadar işletilen Uludağ şelit yatağıdır. Ülkemiz tungsten rezervi 64 148 ton olup dünya toplam rezervinin yaklaşık % 2’sine sahiptir
Maden Ãœretimi ve Ãœretim Kapasiteleri
Rasih ve İhsan Ltd. Şti. Niğde-Gümüşler Sb-Hg-W kompleks cevherlerinden bir yan ürün olarak 1967-1975 yılları arasında bir miktar tungsten konsantresi üretmiştir. Türk Maadin Ltd. Şti.’ de, Bilecik-Söğütlüdaş yatağından 1975-1979 yılları arasında az miktarda şelit konsantresi üretmiştir. Aynı şirket, Kırklareli-Demirköy Cu-Mo-W yatağından da yan ürün olarak şelit konsantresi elde etmiştir. Şirket Balışeyh Molibden yatağından da % 60 WO3 tenörlü az miktarda konsantre elde etmiştir (VII. Beş Yıllık Kalkınma Planı ÖİK Raporu).
Türkiye’nin düzenli olarak tungsten ürettiği tek yatak Uludağ tungsten yatağıdır. Etibank Ocak 1977’de kurduğu tesiste Uludağ’da deneme çalışmalarına başlamış 28.03.1989 tarihine kadar üretim faaliyetlerine devam etmiştir.
Eti Holding Uludağ tungsten tesisi, ortalama % 0.467 WO3 tenörlü 561 000 t/yıl tüvenan cevheri % 73 metal kazanma verimi ile işlenerek % 65 WO3 tenörlü 2 983 t/yıl standart şelit konsantresi, 12 000 t/yıl pirit konsantresi, 4 500 t/yıl garnet ve 1 200 t/yıl manyetit üretimi gerçekleştirmek üzere kurulmuştur. Ara katlı kazı yöntemi uygulanarak çıkarılan cevher, konsantratör tesisinde kırma-öğütme-sınıflandırma işlemlerinden geçirildikten sonra masa, flotasyon, manyetik ayırma ünitelerinde zenginleştirilerek şelit konsantresi üretilmekteydi. Çeşitli hammadde ve teknolojik sorunlar ile öngörülen yatırımların yapılamaması ve dünya pazarlarındaki gelişmeler sonucu işletme faaliyetleri rekabet edebilirliğini kaybettiği gerekçesiyle durdurulmuştur.
Halen ülkemizde tungstenin madenciliği yapılmamaktadır. Bu nedenle de konsantre üretimi sözkonusu değildir. Tungstenin ülkemizde konsantre olarak tüketimi de bulunmamaktadır
Kullanım Alanları
Tungstenin yurtiçinde en çok tüketilen alaşımı ferrotungsten’dir ve ithalat yolu ile karşılanmaktadır. Bu alaşım % 80 W içermektedir ve tungstenli takım çelikleri üretiminde kullanılmaktadır. Senede ortalama 50 tonluk tüketimi olan FeW80 alaşımının en büyük tüketicisi MKE-Kırıkkale Çelik Fabrikalarıdır. Ayrıca tungsten karbür (WC), İstanbul-Böhler A. Ş. tarafından tüketilmekte ve yurtdışından ithal yoluyla temin edilmektedir. İthal edilen miktar yaklaşık 25 t/yıl’dır.
Diğer taraftan matkap, freze, klavuz ve torna kalemi vb. malzemeler ithal yoluyla temin edilmektedir. Bu malzemelerin üretimlerinin ülkemizde gerçekleştirilmesi için yılda 80 ton civarında tungstene ihtiyaç duyulmaktadır (DPT VII. Beş Yıllık K. Planı ÖİK. Raporu). Halen ülkemizde mevcut talebin devam ettiği görülmektedir.

http://ekutup.dpt.gov.tr/ adresindedir.

Yeterli gelmediyse , Sizin için araştıralım bilim@marbleport.com

I.METALÄ°K MADENLER